Во сложениот политички мозаик на Северна Македонија, постои еден длабок предизвик бара сè поитно внимание: политичкиот статус на Ромите. Во текот на изминатите две децении, Северна Македонија прецизно изработи уставни рамки насочени кон зачувување на деликатната рамнотежа меѓу македонското мнозинство и значајното албанско малцинство. Парадоксално, овој напор за споделување на власта по етнички линии, а истовремено поттикнувајќи мир и државно единство, ненамерно го опустоши релативно помалото ромско население. Ние, Ромите, кои ја носиме тежината на историјата помрачена со потчинување, угнетување и насилство, честопати се најдовме лишени од заеднички идентитет со мнозинството. Останавме видно отсутни од националниот политички дискурс, паднати на маргините, заробени во минлива и инфериорна поткултура. Нашата уникатна историја и нашето право да обликуваме автономен систем на верување прилагоден на нашите потреби и аспирации се постојано игнорирани.
Во рамките на ова општество, често се доживуваме како несакана група, која е постојано спуштена на маргините. Овој циклус на нееднаквост, неправда и осиромашување опстојува со немилосрдна истрајност. Поголемиот дел од нашите луѓе се борат со невработеноста, супстандардното домување и несоодветното образование во училиштата со низок квалитет. За жал, честопати стануваме плен на полициското недолично однесување, дискриминација, непријателство, па дури и фатално насилство. Немилосрдната изолација од културните и општествените системи ја зголемува нашата борба за опстанок, со политичкото исклучување што ја влошува перцепцијата дека ние сме незначителни актери во општеството.
Ова обесправување раѓа недоверба и невклученост меѓу нас и мнозинското население во важните прашања на владеењето, овековечувајќи ги штетните повратни информации во политичкиот пејзаж, што дополнително го изолира нашиот народ. Исклучувачкиот карактер на социокултурните и социополитичките системи, заедно со нашиот сè уште ограничен капацитет да реагираме ефективно, ја засилува нашата неволја. Иако самоорганизираното политичко движење на Ромите се појави на почетокот на 1970-тите, добивајќи замав со доаѓањето на демократските принципи во 1991 година, нашата неспособност да добиеме значителна привлечност и вклученост во воспоставените политички мрежи, денес доведе до наш пад. И покрај тоа што поседувавме уставни и избирачки права, ние бевме систематски настрана од воспоставувањето, проширувањето и асимилацијата на социополитичките мрежи и системи. Како последица на тоа, ние остануваме јасно отсутни од сржта на политичката машинерија, без меѓусебна поврзаност, автономија и адаптивен потенцијал. Во моментов, политичкиот пејзаж на Северна Македонија претрпува сеизмичка промена, што вбризгува дополнителна комплексност во нашите веќе постоечки предизвици.
Зголемената несигурност, насилство и неизвесноста ја зголемуваат нашата изолација. Економската криза, радикализацијата на политичката арена и напливот на ксенофобичен национализам ги дестабилизираат демократските институции. Значителен дел од електоратот во Северна Македонија се повеќе ги поддржува партиите кои жестоко ги отфрлаат идеалите за еднаквост и социјална кохезија. Како што опаѓаат партиите на левиот центар, националистичките групи со нативистички склоности се зголемуваат. Наспроти оваа позадина, претстојните избори во 2024 година би можеле да ја зацементираат позицијата на таквите партии. Нацијата се бори со фундаментални прашања како што е популарното влијание врз јавното одлучување. Иако постојат конкурентни избори, демократијата останува неостварлив концепт за безброј граѓани, особено за Ромите. Тие трпат насилно полициско работење, доминантни локални олигархии, дисфункционална и апатична државна бирократија, недостапно судство и владејачка елита која не го почитува владеењето на правото. За да се решат овие вкоренети прашања, сеопфатен напор е императив- оној што ја негува инклузивноста, ја охрабрува самоорганизацијата и ги поврзува постоечките поделби, а со тоа го отвора патот кон поеднакво и поправедно општество. Една светла вистина станува и очигледна: нашиот стремеж да поседуваме цврст и институционално силен политички ентитет, кој умешно и елоквентно ќе ги застапува ромските интереси на националната сцена. Оваа уникатен стремеж треба да оретставува централен фокус на секој трансформативен потфат.
Иако нашите политички партии навистина постојат, подеталното испитување ја открива нивната слабост. За време на локалните избори во 2021 година, најмалку седум такви партии се натпреваруваа за места, обезбедувајќи само четири советнички места, што е зачудувачки. Предизвикот со кој се соочуваат овие политички субјекти не е само недостатокот на нашиот број (како гласачи), туку ненаметливоста на нивното влијание. Друг интересен аспект е концентрацијата на нашето население во едно урбано јадро: Шуто Оризари. Иако оваа заедница можеби не може да се пофали со најголемата ромска популација во Источна Европа и во огромен број, таа несомнено владее како најголемо место/регион каде мнозинство се Ромите. Што е уште поважно, влијание врз сите наши други заедници во Северна Македонија, каде што се сместени приближно 25% од ромското население во земјата. Нејзината стратешка близина до главниот град Скопје, му дава важност во националниот дискурс за што една изолирана заедница може само да сонува. Оттука, не е претерување да се тврди дека многумина меѓу ромските застапувачи веруваат дека повторното оживување на ромската политика неминовно зацртува курс низ Шуто Оризари.
Следствено на тоа, поткрепен е ставот на значителен дел од застапувачите Роми кои цврсто тврдат дека преродбата на ромската политика секогаш ќе го минува патот низ Шуто Оризари. Меѓутоа, има спротивставени гласови кои го тврдат спротивното, наведувајќи ги безбројните предизвици присутни во Шуто Оризари како причини да се бараат алтернативни патишта. Шуто Оризари, поставен на врвот на кое било статистичко рангирање на ромските заедници, го црпи своето значење не само од потенцијалот да поттикне повеќе Роми на јавни функции, туку, подлабоко, од капацитетот да води во воспоставувањето одговорен и ефективен модел на управување со Ромите. Овој потфат има потенцијал да ги збогати животите на жителите на градот и да го зголеми влијанието на ромските лидери на националната сцена. Во моментов, ромските лидери често се перцепирани, со одредено оправдување, како неспособни да ги донесат гласовите на Ромите.
Затоа, зајакнувањето на владеењето и комуникацијата во Шуто Оризари го има клучот за преобликување на оваа перцепција. Во многу случаи, нашите политички партии и кандидати се заплеткуваат на избори, особено на национално парламентарно ниво, во рамките на проширените изборни коалиции каде што често преземаат подредени (помалку важни) улоги. Следствено, повеќето наши кандидати, освен за време на локалните избори во Шуто Оризари, се наоѓаат на незначајни позиции на коалициските листи, што ги прави изборните победи исклучително тешки и предизвикувачки. Изборниот систем на затворена листа ја надополнува оваа дилема, што го прави нашиот кандидати недоволно способни да ја покажат својата привлечност на нашите гласачи, дури и ако тие уживаат популарност во нашите заедници. За жал, на националните избори, ние често стануваме последователна мисла и покрај фактот што нашиот електорат во изборната единица 2, кој ги опфаќа Шуто Оризари и другите важни ромски заедници како Гази Баба и Куманово, каде значително го надминуваат минималниот праг за избор на национален парламентарец. Преовладувачкиот политички дискурс кој ги таргетира гласачите Роми, првенствено се врти околу осигурувањето на вработување на членовите на заедницата во државниот сектор. Иако ова е несомнено значајно, тоа несоодветно резонира со оние кои меѓу нашите луѓе настојуваат да ги надминат административните позиции во државата. Мора сеопфатно да се осврнеме и на „побарувачката“ (граѓаните) и на „понудената“ (политичарите) страна на граѓанскиот ангажман во Шуто Оризари.
Непартиските кампањи за застапување можат да извршат притисок врз локалните избрани функционери за поефикасно адресирање на јавните приоритети, додека иницијативите за мобилизирање и зголемување на излезноста на гласачите може да ја зајакнат граѓанската вклученост за време на изборите. Независните женски организации, заедно со оние што ги таргетираат младите и другите општествени групи, можат да шират информации за владините активности и недостатоци додека обезбедуваат граѓанско образование во рамките на нивните изборни единици. Од другата страна, локалните избрани функционери би можеле да имаат корист од практична поддршка за да станат поефикасни претставници и комуникатори, воспоставувајќи институционални механизми за транспарентност, повратни одговофри и учество на граѓаните. Понатаму, присуството на добро подготвени кандидати треба да се охрабри кога гласачите на Шуто Оризари ќе одлучат дека е време за нови лидери. Граѓанскиот политички ангажман во Шуто Оризари, исто така, ја поставува основата за потенцијална појава на независна кандидатура на Ромите за пратеник во Националното собрание во втората изборна единица.
Колективната моќ на ромските гласачи во Шуто Оризари, Куманово, Гази Баба и Чаир претставува значителен гласачки блок способен да избере ромски кандидат или претставник од самостојна ромска партија врз основа на нивната нумеричка сила. За разлика од ромските политичари во другите делови на Македонија, кои можеби ќе продолжат да соработуваат со поголемите партии, изгледите за независен национален глас за Ромите изгледаат и остварливи и доста пожелни за да се зголеми видливоста на заедницата. Таквото способно ромско лидерство на националната сцена може да го катализира формирањето на нова ромска политичка партија. Во контекст на изборните реформи, од суштинско значење е активното учество во дебатата. Преминот од затворени во отворени изборни листи, дозволувајќи им на гласачите да изразуваат преференци за поединечни кандидати покрај нивниот партиски избор, може да ги зајакне и ромските гласачи и кандидатите. Ромските кандидати и партии можат да го покажат својот придонес за изборен успех преку систем со отворени листи, каде што секој глас за коалиција се припишува на кандидатот кој гласачот го преферира. Други потенцијални изборни реформи, како што се прецртување на границите на изборните единици или доделување мандати на малцинствата, заслужуваат темелно разгледување.
Што можеме да направиме за да ја промениме оваа ситуација? Соочени со овие предизвици , имаме избор. Можеме да го продолжиме статус квото, дозволувајќи им на предрасудите и системските бариери да опстојат, или можеме да ја искористиме трансформативната моќ на граѓанското и политичкото образование, учество и застапеност. Преку зајакнувањето на нашиот народ, можеме да ги урнеме ѕидовите на нееднаквоста, да поттикнеме активен ангажман и да го преобликуваме политичкиот пејзаж за да ја одрази вистинската различност и богатство на македонската нација. Овој избор бара колективен напор да се создаде средина која ги поддржува правата и достоинството на сите граѓани, без разлика на нивната позадина. Сега е време да се започнат длабоките промени и зајакнувањето. Патувањето кон политичката преродба на Ромите се движи низ сложениот политички пејзаж, барајќи иновативни стратегии кои ги одразуваат уникатните предизвици и можности претставени со различните уставни аранжмани на земјата. Со оглед на тоа што Шуто Оризари се појавува како епицентар на политичкото оживување на Ромите, императив се заедничките напори и на фронтот на граѓаните и на политичарите. Во исто време, зајакнувањето на Ромите низ целата земја може да создаде многу поразновидна и стабилна политичка моќ на долгорочно ниво. Понатаму, застапувањето за изборни реформи кои ја зајакнуваат застапеноста и вклученоста на Ромите не е само претпазлив, туку е недвосмислен императив во обликувањето на сјајна иднина за Ромите во Северна Македонија. За да го постигнеме ова, прво , мораме да дадеме приоритет на сеопфатното граѓанско и политичко образование прилагодено за нашиот народ.
Предавајќи им знаење и вештини за критичко размислување, им овозможуваме да ги сфатат своите права, да се движат низ комплексноста на општеството и да ги предизвикаат длабоко вкоренетите предрасуди што го попречуваат нашиот напредок. Мораме да се залагаме за пристапни и инклузивни програми кои претставуваат мост за јазот на граѓанското и политичкото знаење, поттикнувајќи општество кое сите ќе ги зајакнува и подигне. Второ, ние мораме активно да го поттикнуваме и олеснуваме учеството на нашиот народ во јавниот и политички живот. Ова бара рушење на бариерите кои ја попречуваат нашата вклученост, зајакнување на нашите гласови и поттикнување на инклузивна средина каде што се вреднуваат различните перспективи. Граѓанските организации, вклучително и медиумите, владините тела и приватниот сектор мора да соработуваат за да создадат платформи кои ги зајакнуваат Ромите, обезбедувајќи простор за отворен дијалог, ангажман на заедницата и значајно учество. На крајот, мора да ја адресираме итната потреба за репрезентација, коешто ја опфаќа различноста на македонската популација. Ние мора да бараме од нашата влада и институции да дадат приоритет и да ја промовираат различноста и инклузивноста во политиката. Ова подразбира зголемување на застапеноста на Ромите, во избрани позиции, назначување носители на одлуки од различна позадина и спроведување механизми кои гарантираат нашата пропорционална застапеност. Со тоа создаваме политички пејзаж кој вистински ги одразува гласовите и искуствата на сите граѓани.
Заеднички, можеме да создадеме нов пат за Северна Македонија – пат кој ќе ги признае нејзините историски борби, ќе се соочи со нејзиното наследство на потчинување, угнетување, насилство и исклучување на Ромите и пат кој ќе гради иднина врз основа на еднаквост, правда и емпатија. Да ја прифатиме оваа иднина, затоа што со тоа го отклучуваме огромниот потенцијал на Ромите. Со залагање за граѓанско и политичко зајакнување, можеме да создадеме Северна Македонија каде минатото ќе стане научена лекција и каде што обесправените се вистински конститутивни учесници во обликувањето на посветло утре. Времето за трансформација е сега, додека не е премногу доцна!
